Kamulaştırma hangi kurum yapar? Yetkiyi genişleten değil, sınırlayan bir pusula arıyoruz

İtirafla başlayayım: Kamulaştırma kelimesini duyduğumda, kalbimde iki duygu çarpışıyor—kamusal bir amaç için ortak bir gelecek umudu ve bir evin kapısına asılı “taşınmaz” levhasının sökülme ihtimali. “Kamulaştırma hangi kurum yapar?” sorusunu sanki dar bir teknik detaymış gibi geçiştirdiğimizde, aslında hepimizin mülkiyet güvenini, şehirlerimizin hafızasını ve demokrasimizin sinir uçlarını masaya yatırıyoruz. Benim iddiam sert ve açık:

Kamulaştırma sadece kamu tüzel kişileri ve özel kanunla açıkça yetkilendirilmiş idareler tarafından, dar amaç, şeffaf usul ve yoğun yargı denetimi altında yapılmalıdır; bu çerçevenin dışında kalan her “yaratıcı” çözüm, kamu yararı maskesiyle mülkiyetin özüne dokunur.

Kamulaştırmanın kökeni: Devlet gücü mü, toplumsal sözleşme mi?

Kamulaştırma, modern devletin “son çare” araçlarından biri olarak doğdu. Kökünde iki gerilim var: Bir yanda herkesin ortak yararı için altyapılar kurma ihtiyacı (yol, su, okul, hastane), diğer yanda bireyin mülkiyet hakkı. Tarih boyunca bu gerilim ya güçlü denetimle dengelendi ya da “kamu yararı” etiketi her kapıyı açan bir maymuncuğa dönüştü. Bugün hâlâ aynı kavşaktayız: Kamusal menfaati savunurken, bireysel hakkı yıpratmadan ilerlemek mümkün mü?

Kamulaştırma hangi kurum yapar? Haritayı dürüstçe çizelim

1) Merkezi idare: Bakanlıklar ve bağlı idareler

Enerji iletim hattından demiryoluna, savunma tesisinden sınır güvenliğine kadar “çekirdek” alanlarda kamulaştırma yetkisi genellikle merkezi idarenin elindedir. Burada kritik olan, her işlem için açık kanuni dayanak, somut kamu yararı gerekçesi ve dosyada görülebilir alternatifler analizi bulunmasıdır. Aksi hâlde kamulaştırma, planlama hatalarının üstünü örten bir düğmeye dönüşür.

2) Yerel yönetimler: Belediyeler ve il özel idareleri

Park, ulaşım, sosyal konut, atıksu gibi doğrudan yurttaşa dokunan hizmetlerde kamulaştırma bayrağı çoğunlukla yerelde dalgalanır. Bu yüzden şeffaflık ve katılım, yerel düzeyde hayati: Plan değişiklikleri, bedel tespiti, güzergâh alternatifleri ve etki analizleri açık veri olarak yayımlanmadıkça “kamu yararı” iddiası ikna gücünü hızla kaybeder.

3) Kamu tüzel kişiliğine sahip kurum ve kuruluşlar

Bazı düzenleyici veya uygulayıcı yapılar, kendi görev alanlarında kamulaştırma yapabilir. Ama bu yetki amaç, kapsam ve süre bakımından dar yorumlanmalıdır. Yetkinin “rahat kullanımı” kamusal meşruiyeti değil, kurumsal rehaveti büyütür.

4) Özel kanunla yetkilendirilen idareler ve proje bazlı modeller

Stratejik projelerde belirli idarelere özel kamulaştırma yetkileri verilebilir. Burada kırmızı çizgi nettir: Yetki devri, mülkiyet devri değildir. Kamu adına kullanılan bir yetkinin, dolaylı yollarla özel kazanç hedeflerine hizmet edecek şekilde tasarlanması, toplumsal güveni kırar.

Kim yapamaz?

Ticari şirketler, fonlar, konsorsiyumlar—adında “kamu-özel” geçse de—kendi başlarına kamulaştırma yapamaz. “Aracı kurum” üzerinden fiilen kamulaştırma yaratmak, hukuki güvenliği paramparça eder. Kamu yararı, bilanço kârı için başkalaşamaz.

Kritik nüans: Kamu yararı kararı ve kanıt yükü

“Kamu yararı vardır” cümlesi, tek başına kamu yararı üretmez. Karar dosyasında etki analizi, maliyet-fayda ve alternatif senaryolar görünür değilse, orada kamu yararı değil, idarenin kolaycılığı vardır. Provokatif soru: Bir barajın üretim kapasitesi, o vadinin kültürel hafızasını ve biyoçeşitliliğini hangi yöntemle tartıyor?

Günümüzdeki yansımalar: Şehrin nabzı, mülkiyetin kalp atışı

Bugün kamulaştırma, sadece “arazi” değil; zaman, gürültü, hava ve manzara gibi görünmez değerleri de kesip biçiyor. Bir şehir içi hat projesi, binlerce hanenin gündelik rutiniyle temas ederken; bir yeşil koridor planı, mülkiyetin piyasa değerini ve topluluk ilişkilerini yeniden yazıyor. Acele kamulaştırma mekanizmasının “proje takvimi” gerekçesiyle rutinleşmesi, mülkiyet hakkını kâğıt üzerinde bırakıyor. Soruyorum: Hızlı proje mi daha kamu yararı üretir, yoksa adil ve katılımcı süreç mi?

Beklenmedik bağlantılar: Enerji dönüşümü, iklim uyumu, veri kamulaştırması

Enerji dönüşümü: Rüzgâr ve güneş projeleri için iletim hatları, depolama alanları, erişim yolları… Her adım, kamulaştırma ihtimalini artırıyor. Toplumsal rıza ve doğa koruma ölçütleri olmazsa “yeşil” hedefler gri gölgeye düşer.

İklim uyumu: Sel yataklarının açılması, kıyı koridorları, taşkın alanlarının rehabilitasyonu—kamulaştırma olmadan olmaz. Ama bu süreçte topluluk tazmini ve yerinde dönüşüm modülleri yoksa, iklim adaleti kağıt üzerinde kalır.

Dijital çağ: “Veri kamulaştırması” sözcüğü kulağa fütüristik gelebilir ama şehir sensörlerinden doğan verinin kamusal mülkiyeti tartışması kapımızda. Fiziksel taşınmazdan öğrenilen dersleri dijital alanlara taşıyabilecek miyiz?

Acele kamulaştırma: Olağanüstünün olağanlaşması tehlikesi

Acele kamulaştırma, afet veya güvenlik gibi istisna hâlleri için tasarlanmış bir bıçaktır. Proje takvimi ile gerekçelendirilmiş her rutin kullanım, bu bıçağı gündelik mutfak aletine çevirir. Adaletsiz hız, aslında yavaş yıkımdır.

Geleceğe bakış: Yapay zekâ, katılımcı bütçe ve adil bedel formülleri

Yarın, arazi seçimi ve güzergâh alternatifleri yapay zekâ ile taranacak. Bu, keyfiliği azaltabilir ama tek başına çözüm değil. Algoritmanın verisi şeffaf değilse, “kara kutu” kamulaştırma doğar. Katılımcı bütçe ve açık kaynak etki analizi olmadan, teknoloji sadece daha hızlı bir dozer olur. Bedel tespitinde ise tek boyutlu “metrekare” mantığı yerine, piyasa rayici + mağduriyet primi + topluluk etkisi gibi çok bileşenli formüller konuşulmalı.

Provokatif sorular: Sohbeti büyütelim

“Kamu yararı”nı kim tanımlar: Seçilmişler mi, uzmanlar mı, yoksa etkilenen mahallelerin kendisi mi?

Kamulaştırma yetkisi, özel projelerin finansal riskini topluma dağıtan bir arka kapıya mı döndü?

Acele kamulaştırma, planlama kusurlarını örtmek için kullanılan bir zaman makyajı olabilir mi?

Yapay zekâ destekli güzergâh seçimleri, mahallelerin sosyolojik dokusunu nasıl hesaba katacak?

Kamulaştırma hangi kurum yapar? Kısa cevap, uzun sorumluluk

Cevap net: Kamu tüzel kişileri ve özel kanunla açıkça yetkilendirilmiş idareler. Ama asıl mesele, bu cümlenin içine sığmayan sorumluluklar:

Kanunilik ve açıklık: Yetkinin dayanağı, coğrafi kapsamı ve süresi madde madde görünür olmalı.

Şeffaflık ve izlenebilirlik: Kararlar, raporlar, bilirkişi tutanakları açık veri olarak yayımlanmalı; yurttaş süreçte “seyirci” değil “taraf” olmalı.

Orantılılık ve gereklilik: Daha az hak ihlali yaratan alternatifler denenmeden kamulaştırma düğmesine basılmamalı.

Güçlü yargısal fren: Hızlı ama adil ara karar mekanizmaları ile hak kaybı daha oluşmadan önlenmeli.

Topluluk tazmini: Sadece arsa sahibine değil, mahallenin sosyal-kültürel kaybına da bakılmalı.

Son söz: Yetkiyi daralt, denetimi genişlet

Kamulaştırma, toplumsal bir ameliyattır; bıçak keskindir. Hekim dikkatli, ışık güçlü, kayıt tam olursa toplum iyileşir; aksi hâlde yara kapanır gibi yapar ama iz bırakır. O yüzden soruyu tekrar, yüksek sesle soralım: Kamulaştırma hangi kurum yapar? Kamu adına hareket eden ve kanunla açıkça yetkilendirilmiş kurumlar yapar—hepsi bu. Asıl sınav, o yetkiyi ne kadar dar, o denetimi ne kadar geniş tutabildiğimizde.